Odkrywamy tajemnice Wzgórza Lukasów

Początek

W dniu 3 sierpnia 2020 r. Narodowy Instytut Dziedzictwa ogłosił wyniki naboru w programie "Wspólnie dla dziedzictwa" 2020. Wśród wniosków, które uzyskały dofinansowanie, był również wniosek o nazwie "Odkrywamy tajemnice Wzgórza Lukasów" złożony przez Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Wsi Bełk.

Zgodnie z regulaminem programu dofinansowanie mogło być przyznane zadaniom, których łączna ocena punktowa wynosiła co najmniej 70 pkt. Taką ocenę uzyskało 65 wniosków, jednak środki pozostające w dyspozycji Dyrektora Narodowego Instytutu Dziedzictwa były niewystarczające na dofinansowanie wszystkich tych zadań. W związku z tym, na podstawie § 10 ust. 16 regulaminu programu, Dyrektor NID podjął decyzję o podniesieniu progu punktowego do 77 pkt. Wobec powyższego dofinansowanie otrzymały 23 zadania, w tym projekt Stowarzyszenia Na Rzecz Rozwoju Wsi Bełk (otrzymał 82,25 pkt).

Instytucją zarządzającą Programem "Wspólnie dla dziedzictwa 2020" był / jest Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Całkowita wartość zadania wynosiła 16 050,00 zł, z tego:

• 12 495,00 zł - dofinansowanie Narodowego Instytutu Dziedzictwa,
• 3 555,00 zł - dofinansowanie Gminy i Miasta Czerwionka-Leszczyny.

Program "Wspólnie dla dziedzictwa"

Głównym celem Programu było / jest tworzenie warunków do zrównoważonej ochrony dziedzictwa kulturowego i wykorzystania jego wartości dla rozwoju społecznego obecnych i przyszłych pokoleń Polaków.

Program miał / ma dwa cele strategiczne:

• wzrost społecznego zaangażowania w identyfikację dziedzictwa i w system opieki nad zabytkami, osiągany we współpracy z organizacjami pozarządowymi, lokalnymi samorządami, służbami konserwatorskimi i wolontariuszami,
• wzrost świadomości społecznej w zakresie roli i wartości dziedzictwa kulturowego poprzez pozyskiwanie, gromadzenie i upowszechnianie wiedzy na temat dziedzictwa, jego znaczenia i wartości z nim związanych, umożliwiający tworzenie pozytywnej emocjonalnej więzi pomiędzy społecznościami lokalnymi a dziedzictwem kulturowym.

Program adresowany był / jest wyłącznie do fundacji i stowarzyszeń będących podmiotami prawa polskiego.

Strategiczne cele Programu realizowane były / są poprzez niżej wymienione działania:

• działania przy identyfikowaniu, inwentaryzowaniu i dokumentowaniu dziedzictwa kulturowego (materialnego i niematerialnego), prowadzące do rozpoznania, utrwalenia oraz zachowania dziedzictwa kulturowego i jego wartości,
• działania zmierzające do wzmacniania praktyk społeczno-kulturowych, tradycji, w tym tradycji rękodzielniczych i związanych z przekazami ustnymi, upowszechniania umiejętności, w tym umiejętności związanych z rzemiosłem lub tradycyjnymi technikami budowlanymi, umożliwiające zachowanie zabytków i ich wartości,
• działania edukacyjne oraz popularyzujące dziedzictwo kulturowe (materialne i niematerialne) i wiedzę na jego temat lub na temat jego wartości, prowadzące do zwiększenia świadomości społecznej wartości dziedzictwa i wzmacniania społecznej woli zachowania dziedzictwa i korzystania z jego wartości.

Dlaczego Wzgórze Lukasów?

Miejsce to jest szczególne dla miejscowości Bełk. Owiane aurą tajemniczości, która wynika po prostu z niewielkiej ilości informacji o tym miejscu. Należy z pewnością do najciekawszych i mogących się poszczycić najbogatszą historią miejsc w Bełku. Na terenie "Wzgórza Lukasów", zwanego wśród społeczności również kopcem, znajduje się kaplica oraz grobowiec, w którym pochowani są między innymi właściciele Bełku. Tak naprawdę nie ma pełnej informacji, kto został w tym miejscu pochowany. Są pewne spekulacje lub doniesienia, lecz nie zostały jeszcze potwierdzone (sam fundator nie został w nim pochowany, lecz członkowie rodziny Lucas, dlatego nazywa się to miejsce "Wzgórzem Lukasów"). Sam kopiec jest najpewniej pozostałością średniowiecznego grodziska, który pełnił rolę obronną, wyznaczającego pierwotne centrum osady, znajdującego się przy starym, wiodącym z południa na północ, szlaku handlowym „Via Magna” prowadzącym aż na Morawy. Obronność „Kopca bełkowskiego” do dziś rzuca się w oczy. Od zachodu i północy rzeka Bierawka, dochodząca rozlewiskiem swym do samego kopca, od południa naturalny rów utworzony przez strugę spływającą tu do Bierawki z pól bełkowskich, zaś ze wschodniej części otaczał go także głęboki rów nawadniający wodą z Bierawki. Według autora pierwszej monografii wsi - Ludwika Musioła, kopiec ten mógł być siedzibą rzekomego założyciela osady - rycerza Bełka, od którego pochodzić miała nazwa miejscowości. Obecnie jednak przyjmuje się topograficzny rodowód nazwy, związany z licznie występującymi tutaj wodami, więc istnienie osadnika o tym imieniu uznaje się za wątpliwe. Nie jest jednak kwestionowany zasadniczo średniowieczny rodowód ziemnego, kształtem charakterystycznego dla ówczesnych grodzisk, kopca. Mimo tego w lokalnych opowieściach pojawiają się inne hipotezy związane z pochodzeniem obiektu - według jednej z nich miał on zostać usypany na mogile szwedzkich żołnierzy poległych podczas wojny trzydziestoletniej. Kamienna neogotycka kaplica wieńcząca kopiec jest od niego znacznie młodsza. Wzniesiono ją z inicjatywy właściciela Bełku, Antona Gemandera, w 1860 r., o czym świadczy data wyryta na jednym z kamieni bocznej ściany budynku. Kaplicę tę wzniesiono z przeznaczeniem na grobowiec rodzinny fundatora, dlatego tez pod nią znajduje się wymurowana, niedostępna obecnie dla odwiedzających, krypta. W architekturze obiektu można znaleźć wiele elementów charakterystycznych dla XIX-wiecznego neogotyku, między innymi ostrołukowy portal i rozetę, wnętrze natomiast pokrywają, niestety słabo zachowane, malowidła ścienne. "Wzgórze Lukasów" wraz z nieopodal usytuowanym kościołem pw. św. Marii Magdaleny z XVIII w. i otaczającym go starym cmentarzem, gdzie całość porośnięta jest starodrzewem, emanuje niesamowitą, unikalną atmosferą. Eksperci uważają te zabytki jako unikatowe, bezcenne.

Cele zadania

Głównym celem było wykonanie szczegółowej inwentaryzacji "Wzgórza Lukasów" wraz ze znajdującym się na jego szczycie mauzoleum.

Celami szczegółowymi były:

• zachowanie "Wzgórza Lukasów" dla przyszłych pokoleń,
• stworzenie grupy wolontariuszy szerzącej ideę społecznej odpowiedzialności za lokalne dziedzictwo kulturowe (swojej miejscowości rozumianej jako małej ojczyzny),
• poszerzenie wiedzy z zakresu opieki nad kaplicą oraz grobowcem wraz ze starodrzewem wśród wolontariuszy oraz członków organizacji,
• opracowanie dokumentacji będącej cennym źródłem archiwalnym do wykorzystania w przyszłych pracach konserwatorskich,
• stworzenie zakładki na stronie internetowej organizacji poświęconej "Wzgórzu Lukasów",
• upowszechnienie wiedzy o lokalnym dziedzictwie kulturowym,
• wykorzystanie "Wzgórza Lukasów" w edukacji regionalnej.

Działania

• prace porządkowe na "Wzgórzu Lukasów" - były to działania nieingerujące w substancję zabytku (kopca), prowadzące do zabezpieczenia, utrwalenia, uczytelnienia oraz zachowania w nienaruszonym stanie substancji i wartości zabytku, których celem było polepszenie stanu zagospodarowania zabytku lub jego najbliższego otoczenia, czyli wykoszenie trawy, usunięcie trawy z okolic grobowca oraz kaplicy, uporządkowanie terenu itp.,
• inwentaryzacja "Wzgórza Lukasów", w tym drzew oraz znajdującym się na jego szczycie mauzoleum - miała na celu utrwalenie stanu obecnego, układu wzgórza wraz z istniejącymi na nim obiektów i występującym starodrzewem. Dlatego zostały zinwentaryzowane wnętrza kaplicy oraz grobowca wraz z otoczeniem, a także została wykonana dokumentacja fotograficzna. W następnej kolejności znajdujące się malowidła i inne elementy wyposażenia poddane zostały szczegółowej analizie. Zostały także sporządzone karty inwentaryzacyjne,
• aktualizacja istniejącej ścieżki edukacyjnej - od 2009 r. na terenie sołectwa Bełk istnieje ścieżka edukacyjna o nazwie "Śladami Belka", która powstała z inicjatywy Stowarzyszenia Na Rzecz Rozwoju Wsi Bełk. Ukazuje ona najcenniejsze miejsca w naszej miejscowości, w tym "Wzgórze Lukasów". Podjęte działania inwentaryzacyjne na jego terenie pozwoliły na uzyskanie nowych informacji o tym miejscu, które służą w edukacji regionalnej skierowanej między inymi dla uczniów miejscowej Szkoły Podstawowej. W związku z tym zaistniała konieczność aktualizacji danych zawartych na tablicy informacyjnej. Na potrzeby tego zadania została wykonana nowa tablica informacyjna. Obecna ścieżka dedykowana jest nie tylko dla uczniów i młodzieży naszej miejscowości, ale dla wszystkich odwiedzających "Wzgórze Lukasów". Działanie te miało na celu upowszechnienie wiedzy o tym zabytku,
• zorganizowanie wystawy fotograficznej - na wystawie zostały zaprezentowane fotografie przedstawiające zrealizowane działania w ramach projektu "Odkrywamy tajemnice Wzgórza Lukasów",
• wykonanie podstrony poświęconej nekropolii - na stronie www.belk.pl została utworzona podstrona poświęcona wzgórzu, na której zostały zamieszczone informacje dotyczące realizacji projektu oraz samego zabytku wraz ze wszystkimi materiałami oraz dokumentami wytworzonymi w trakcie trwania projektu (obecnie wszystkie materiały znajdują się na stronie www.odkryjdziedzictwo.pl),
• wydanie folderu - przedstawiający przebieg projektu, w tym też jego uczestników,
• spotkanie podsumowujące - na zakończenie zadania zaplanowano zorganizowane spotkania podsumowujące projekt w formie konferencji popularnonaukowej (tytuł konferencji: Tajemnice Wzgórza Lukasów). Miało odbyć się w Centrum Kulturalno-Edukacyjnym w Czerwionce-Leszczynach, lecz na sytuację epidemiologiczną zostało przełożone na inny termin. Na konferencji miały zostać wygłoszone wykłady (5), w tym jeden poświęcony działaniom realizowanym w projekcie, a pozostałe tematy były związane ze wzgórzem.

Zadanie uzyskało pozytywną opinię Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach, zaś Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Wsi Bełk zgodę dysponenta zabytku, tj. Rzymskokatolickiej Parafii pw. św. Jana Sarkandra w Bełku, na jego realizację. W tym miejscu składamy wyrazy wdzięczności oraz podziękowania dla tych instytucji za okazałe wsparcie i pomoc przy tworzeniu projektu oraz chęć współpracy przy realizacji zadania.

Partnerzy

Bardzo istotnym elementem w każdym projekcie są partnerzy. Zapewniają oni między innymi odpowiedni wkład do projektu oraz wspólnie realizują zadania, a także wspomagają głównego realizatora projektu wiedzą merytoryczną. Nie inaczej było w projekcie „Odkrywamy tajemnice Wzgórza Lukasów”, który bez udziału partnerów byłby wręcz niemożliwy do zrealizowania.

W ramach podjętej współpracy z poniższymi podmiotami i instytucjami uzyskaliśmy ogromną pomoc i wsparcie. Jesteśmy zaszczyceni, że mogliśmy wspólnie realizować projekt „Odkrywamy tajemnice Wzgórza Lukasów”.

• Instytut Myśli Polskiej im. Wojciecha Korfantego w Katowicach,
• Miejski Ośrodek Kultury w Czerwionce-Leszczynach,
• Parafia pw. św. Jana Sarkandra w Bełku,
• Muzeum Górnośląskie w Bytomiu,
• Muzeum im. o. Emila Drobnego w Rybniku,
• Bezpłatna Gazeta iRG

Bardzo serdecznie dziękujemy za wsparcie naszej inicjatywy oraz za okazaną pomoc.

Wolontariusze

Na początku sierpnia 2020 r. ogłoszony został nabór uczestników chcących wziąć udział w projekcie pn. „Odkrywamy tajemnice Wzgórza Lukasów”. O zakwalifikowaniu się do projektu miały decydować posiadane kwalifikacje, w tym społeczne - z uwagi na fakt, iż projekt zakładał działania przy substancji zabytku i duży wpływ wolontariusza na ostateczny rezultat zadania. Planowano zaangażować 5 wolontariuszy. Do projektu zgłosiło się 7 osób, z których 6 zostało zakwalifikowanych. Miały one do wykonania prace porządkowe na terenie Wzgórza Lukasów oraz szczegółową jego inwentaryzację, w tym kaplicy oraz krypty grobowej. Ponadto byli zaangażowani w zorganizowanie wystawy fotograficznej przedstawiającej wykonywane przez wolontariuszy prace oraz ich efekty. Wszystkie działania prowadzone były pod nadzorem i opieką osób doświadczonych w realizacji tego typu działań.

Pomysłodawcą i koordynatorem projektu był Michał Stokłosa.

Grupę wolontariuszy tworzyli:

• Marcin Buchta,
• Anna Grabowska-Rogus,
• Angelika Kowol,
• Natalia Kubasa,
• Natalia Holeczki,
• Leonard Piórecki.

Opiekunem merytorycznym była Ewa Caban (Instytut Myśli Polskiej im. Wojciecha Korfantego w Katowicach).

Dodatkowego wsparcia udzielała Irena Kontny (Instytut Myśli Polskiej im. Wojciecha Korfantego w Katowicach).

Opiekunem wolontariuszy był Leszek Szejka.

Za dokumentację fotograficzną odpowiadała Katarzyna Mazur.

Zadanie "Odkrywamy tajemnice Wzgórza Lukasów" dofinansowano w ramach programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa - Wspólnie dla dziedzictwa oraz z budżetu Gminy i Miasta Czerwionka-Leszczyny. Honorowy patronat nad projektem objął Burmistrz Gminy i Miasta Czerwionka-Leszczyny Wiesław Janiszewski.