Cmentarz przy zabytkowym kościele z XVIII w. - nasze wspólne dziedzictwo

A było to tak

W czerwcu 2019 r. dotarła do Stowarzyszenia Na Rzecz Rozwoju Wsi Bełk informacja, że wniosek o nazwie "Cmentarz przy zabytkowym kościele z XVIII w. - nasze wspólne dziedzictwo" został zakwalifikowany do dofinansowania w ramach Programu "Wspólnie dla dziedzictwa".

W ramach naboru złożono 193 wnioski. Z powodów błędów formalnych odrzucono 29 wniosków. Zgodnie z Regulaminem Programu, dofinansowanie mogło być przyznane zadaniom, których łączna ocena punktowa wynosiła co najmniej 70 pkt. Taką ocenę uzyskały 93 wnioski, jednak środki pozostające w dyspozycji Dyrektora Narodowego Instytutu Dziedzictwa były niewystarczające na dofinansowanie wszystkich tych zadań. W związku z tym, na podstawie § 9 ust. 16 Regulaminu Programu, Dyrektor NID podjął decyzję o podniesieniu progu punktowego do 83 pkt. Wskutek powyższego dofinansowanie otrzymało 30 zadań, w tym projekt Stowarzyszenia Na Rzecz Rozwoju Wsi Bełk.

Instytucją zarządzającą Programem "Wspólnie dla dziedzictwa 2019" był / jest Narodowy Instytut Dziedzictwa. Program dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Całkowita wartość zadania wynosiła 23 200,00 zł, z tego:

• 17 150,00 zł - dofinansowanie Narodowego Instytutu Dziedzictwa,
• 6 050,00 zł - dofinansowanie Gminy i Miasta Czerwionka-Leszczyny.

Program "Wspólnie dla dziedzictwa"

Głównym celem Programu było / jest stworzenie warunków do zrównoważonej ochrony dziedzictwa kulturowego i wykorzystania jego wartości dla rozwoju społecznego obecnych i przyszłych pokoleń Polaków.

Program miał / ma dwa cele strategiczne:

• wzrost społecznego zaangażowania w identyfikację dziedzictwa i w system opieki nad zabytkami, osiągany we współpracy z organizacjami pozarządowymi, lokalnymi samorządami, służbami konserwatorskimi i wolontariuszami,
• wzrost świadomości społecznej w zakresie roli i wartości dziedzictwa kulturowego poprzez pozyskiwanie, gromadzenie i upowszechnianie wiedzy na temat dziedzictwa, jego znaczenia i wartości z nim związanych, umożliwiający tworzenie pozytywnej emocjonalnej więzi pomiędzy społecznościami lokalnymi a dziedzictwem kulturowym.

Program adresowany był / jest do organizacji pozarządowych.

Strategiczne cele Programu realizowane były / są poprzez niżej wymienione działania:

• prace porządkowe przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków lub włączonych do ewidencji zabytków i w ich otoczeniu, prowadzące do zabezpieczenia, utrwalenia, uczytelnienia oraz zachowania substancji i wartości zabytku,
• działania przy identyfikowaniu, inwentaryzowaniu i dokumentowaniu dziedzictwa kulturowego (materialnego i niematerialnego), prowadzące do rozpoznania, utrwalenia oraz zachowania dziedzictwa kulturowego i jego wartości,
• działania zmierzające do wzmacniania praktyk społeczno-kulturowych, tradycji, w tym tradycji rękodzielniczych i związanych z przekazami ustnymi, upowszechniania umiejętności, w tym umiejętności związanych z rzemiosłem lub tradycyjnymi technikami budowlanymi, umożliwiające zachowanie zabytków i ich wartości,
• działania edukacyjne oraz popularyzujące dziedzictwo kulturowe (materialne i niematerialne) i wiedzę na jego temat lub na temat jego wartości, prowadzące do zwiększenia świadomości społecznej wartości dziedzictwa i wzmacniania społecznej woli zachowania dziedzictwa i korzystania z jego wartości.

Dlaczego cmentarz?

Zabytki funeralne są doskonałym, acz nie zawsze docenianym źródłem do badań nad kulturą i regionalizmami. Style architektoniczne, motywy zdobnicze, treść inskrypcji czy sam charakter nekropolii jest zmienny, biorąc pod uwagę czas ich powstania oraz funkcjonowania, jak i obszar, na którym owe miejsca występują. Nie jest to nic odkrywczego. Lecz gdy spojrzy się na ten fakt przez pryzmat dziedzictwa kulturowego, zyskujemy nowe doznania i możliwości, uwarunkowane wieloaspektowością tychże nekropolii. Kultura funeralna związana jest z wieloma aspektami śmierci człowieka, zarówno w sferze ontologicznej jak i empirycznej. Możemy ją podzielić na dwie grupy - tzw. kulturę namacalną i duchową. Niniejsze zadanie dotyczy tej pierwszej grupy, czyli związanej z nekropoliami. Badania prowadzone były przede wszystkim w sferze epigraficznej. Podstawową funkcją „napisów twardych” pozostało upamiętnianie zmarłych. Artefakty epigraficzne dostarczają nam niezwykle dużo informacji nie tylko na temat kultury materialnej, ale także mentalności ludzi danego okresu. Cmentarze to miejsce nostalgii, pamięci, a jednocześnie doskonałe, acz niedoceniane w stopniu wystarczającym źródło historyczne. Płyty nagrobne i pomniki, często zdewastowane i przykryte ziemią, bywają nieczytelne, a przecież cmentarze to świadkowie przeszłych czasów, często ich przekaz jest wypierany przez obecne społeczeństwo.

Dziedzictwo kulturowe jest szeroko rozumianym pojęciem, które obejmuje swoimi ramami wszelkie dobro ruchome i nieruchome, należące do danej kultury czy obszaru kulturowego. W przypadku wielu wiejskich cmentarzy mamy do czynienia z kunsztownie wykonanymi ozdobami, znajdującymi się na pomnikach i nagrobkach. Mnogość motywów wykorzystywanych przez rzeźbiarzy i kamieniarzy wskazuje na znakomitą znajomość szeroko pojętej kultury wysokiej oraz na zapotrzebowanie na nią. Dlatego tak ważne było zachowanie tego dziedzictwa kulturowego, czyli bełkowskiego zabytkowego cmentarza, dla przyszłych pokoleń.

Cele zadania

Głównym celem było wykonanie szczegółowej inwentaryzacji przedmiotowego cmentarza wraz z identyfikacją nagrobków oraz pracami porządkowymi na cmentarzu okalającym zabytkowy kościół.

Celami szczegółowymi były:

• zachowanie cmentarza dla przyszłych pokoleń,
• stworzenie grupy wolontariuszy szerzącej ideę społecznej odpowiedzialności za lokalne dziedzictwo kulturowe (swojej miejscowości rozumianej jako małej ojczyzny),
• poszerzenie wiedzy z zakresu opieki nad zabytkami funeralnymi wśród wolontariuszy oraz członków organizacji,
• opracowanie dokumentacji będącej cennym źródłem archiwalnym do wykorzystania w przyszłych pracach konserwatorskich,
• stworzenie zakładki na stronie internetowej organizacji poświęconej nekropolii,
• upowszechnienie wiedzy o lokalnym dziedzictwie kulturowym,
• wykorzystanie cmentarza w edukacji regionalnej.

Działania

• prace porządkowe na zabytkowym cmentarzu przy kościele pw. św. Marii Magdaleny - były to działania nieingerujące w substancję zabytku (nekropolii), prowadzące do zabezpieczenia, utrwalenia, uczytelnienia oraz zachowania w nienaruszonym stanie substancji i wartości zabytku, których celem było polepszenie stanu zagospodarowania zabytku lub jego najbliższego otoczenia, czyli wykoszenie trawy, usunięcie trawy z nagrobków, uporządkowanie terenu itp.,
• inwentaryzacja wraz z identyfikacją nagrobków - miała na celu utrwalenie napisów nagrobnych, układu cmentarza i jego otoczenia. W pierwszej kolejności zostały zinwentaryzowane wszystkie nagrobki znajdujące się przy kościele pw. św. Marii Magdaleny wraz z najbliższym otoczeniem oraz dla każdego została wykonana dokumentacja fotograficzna. W następnej kolejności znajdujące się na nagrobkach inskrypcje poddane zostały szczegółowej analizie,
• stworzenie ścieżki edukacyjnej - podjęte działania inwentaryzacyjne oraz identyfikujące nagrobki pozwoliły na opracowanie na terenie zabytkowego cmentarza ścieżki edukacyjnej mającej na celu upowszechnienie wiedzy o tym zabytku oraz służącej w edukacji regionalnej,
• zorganizowanie wystawy fotograficznej - na wystawie zostały zaprezentowane fotografie przedstawiające realizowane działania na zabytkowym cmentarzu,
• wykonanie podstrony poświęconej nekropolii - na stronie www.belk.pl została utworzona podstrona poświęcona nekropolii, na której zostały zamieszczone informacje dotyczące realizacji projektu oraz samej nekropolii wraz ze wszystkimi materiałami oraz dokumentami wytworzonymi w trakcie trwania projektu (obecnie wszystkie materiały znajdują się na stronie www.odkryjdziedzictwo.pl),
• wydanie folderu - przedstawiający przebieg projektu, w tym też jego uczestników,
• spotkanie podsumowujące - na zakończenie zadania zostało zorganizowane spotkanie podsumowujące projekt w formie konferencji popularnonaukowej (tytuł konferencji: Kościół - cmentarz - nasze dziedzictwo). Odbyła się ona w kościele pw. św. Marii Magdaleny w Bełku, który otacza cmentarz - miejsce realizacji niniejszego zadania. Na konferencji zostały wygłoszone wykłady (4), w tym jeden poświęcony działaniom realizowanym w projekcie, a pozostałe tematy były związane z wyżej wymienionym kościołem oraz cmentarzem.

Zadanie uzyskało pozytywną opinię Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach, zaś Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Wsi Bełk zgodę dysponenta zabytku, tj. Rzymskokatolickiej Parafii pw. św. Jana Sarkandra w Bełku, na jego realizację. W tym miejscu składamy wyrazy wdzięczności oraz podziękowania dla tych instytucji za okazałe wsparcie i pomoc przy tworzeniu projektu oraz chęć współpracy przy realizacji zadania.

Partnerzy

Przy realizacji projektu wsparły nas następuję instytucje i podmioty:

• Parafia pw. św. Jana Sarkandra w Bełku,
• Miejski Ośrodek Kultury w Czerwionce-Leszczynach,
• Muzeum im. o. Emila Drobnego w Rybniku,
• Regionalny Instytut Kultury w Katowicach (obecnie Instytut Myśli Polskiej im. Wojciecha Korfantego w Katowicach),
• platforma informacyjna iKnurów.pl,
• TVT Telewizja Regionalna.

Dziękujemy za okazaną pomoc!

Wolontariusze

Na początku lipca 2019 r. ogłoszony został nabór uczestników chcących wziąć udział w projekcie. O zakwalifikowaniu się do projektu miała decydować rozmowa kwalifikacyjna oraz posiadane kwalifikacje, w tym społeczne - z uwagi na fakt, iż projekt zakładał działania przy substancji zabytku i duży wpływ wolontariusza na ostateczny rezultat zadania. Planowano zaangażować 10 wolontariuszy, lecz do projektu zgłosiło się 13 osób. Po wnikliwej analizie postanowiono wszystkie je zakwalifikować. Miały one do wykonanie prace porządkowe na terenie cmentarza oraz szczegółową jego inwentaryzację wraz z identyfikacją nagrobków. Ponadto były zaangażowane w stworzenie ścieżki edukacyjnej mającej na celu upowszechnienie wiedzy o tym zabytku oraz służącej w edukacji regionalnej. Wszystkie działania prowadzone były pod nadzorem i opieką osób doświadczonych w realizacji tego typu działań.

Pomysłodawcą i koordynatorem projektu był Michał Stokłosa.

Grupę wolontariuszy tworzyli:

• Marcin Buchta,
• Beata Bujoczek,
• Bogdan Chudzik,
• Michał Dziki,
• Anna Grabowska-Rogus,
• Sylwia Grzyb,
• Angelika Kowol,
• Natalia Kubasa,
• Agata Michalik,
• Anna Mrowiec,
• Leonard Piórecki,
• Aleksandra Ptak,
• Jerzy Zgoll.

Opiekunem merytorycznym była Ewa Caban (Regionalny Instytut Kultury w Katowicach).

Dodatkowego wsparcia udzielała Irena Kontny (Regionalny Instytut Kultury w Katowicach).

Opiekunem wolontariuszy byli Jolanta Szejka oraz Leszek Szejka.

Za dokumentację fotograficzną odpowiadała Katarzyna Mazur.

Nagroda

W październiku 2020 r. rozstrzygnięto tegoroczną edycję konkursu Piękna Wieś Województwa Śląskiego, którego organizatorem jest Urząd Marszałkowski. W kategorii najlepsze przedsięwzięcie odnowy wsi II miejsce przyznano sołectwu Bełk za projekt „Cmentarz przy zabytkowym kościele z XVIII w. - nasze wspólne dziedzictwo”.

Celem konkursu Piękna Wieś Województwa Śląskiego jest kształtowanie świadomości obywatelskiej i kulturowej mieszkańców, pielęgnowanie i rozwijanie tożsamości lokalnej, pobudzanie aktywności gospodarczej, popularyzacja obrzędów i zwyczajów ludowych, zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń a także kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego.

15 czerwca 2021 r. w Gminie Rudziniec na ręce przedstawicieli sołectw przekazano nagrody i wyróżnienia zdobyte w konkursie „Piękna wieś województwa śląskiego 2020”. Nagrodę dla sołectwa Bełk odebrali przedstawiciele Rady Sołeckiej Sołectwa Bełk oraz Stowarzyszenia Na Rzecz Rozwoju Wsi Bełk, Michał Stokłosa i Leszek Szejka, oraz Burmistrz Gminy i Miasta Czerwionka-Leszczyny Wiesław Janiszewski.

Zadanie "Cmentarz przy zabytkowym kościele z XVIII w. - nasze wspólne dziedzictwo" dofinansowano w ramach programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa - Wspólnie dla dziedzictwa oraz z budżetu Gminy i Miasta Czerwionka-Leszczyny. Honorowy patronat nad projektem objął Burmistrz Gminy i Miasta Czerwionka-Leszczyny Wiesław Janiszewski.